شهر قزوین آیینه تمام نمای تاریخ است و بسیاری از بناهای باارزش تاریخ معماری ایران را در خود جای داده است. یکی از این بناهای شکوهمند، برج‌های دو قلوی خرقان است. برای آشنایی با این بنا و اطلاعات بیشتر از این برج‌ها با کجارو همراه باشید.
معماری برج‌های ایران گاه به صورت حصاری استوانه‌ای و مستقل در نزدیکی دیوار شهرها یا قلعه‌ها قرار داشته و گاه نیز متصل به استحکامات قلعه ساخته می‌شده‌اند. علاوه بر قلاع، در دو سوی درِ ورودی کاروانسراها نیز برای دیده بانی و مراقبت، برج‌هایی ساخته می‌شده است.این برج‌ها در بیشتر موارد آرامگاه بوده و در واقع به نام برج مقبره شناخته می‌شوند و دارای معماری مختص به خود هستند. یکی از این برج مقبره‌ها، برج‌های دوقلوی قزوین است که به توضیح آن می‌پردازیم.
اطلاعات جغرافیایی
قزوین یکی از شهرهای بزرگ ایران در غرب مرکز استان و شهرستان قزوین است. این شهر در بلندای ۱٬۲۷۸ متری از سطح دریا واقع شده است. شهر قزوین آیینه تمام نمای تاریخ است و بسیاری از بناهای با ارزش تاریخ معماری ایران را در خود جای داده است. یکی از این بناهای شکوهمند، برج‌های دو قلوی خرقان است. برای آشنایی با این بنا و اطلاعات بیشتر از این برج‌ها با کجارو همراه باشید.
جانمایی قزوین روی نقشه
جانمایی قزوین روی نقشه
این برج‌ها در یک کیلومتری روستای حصار ارمنی ـ از توابع خرقان غربی و در ۳۲ کیلومتری جاده قزوین ـ همدان قرار دارند. برج‌های خرقان در محوطه وسیعی به فاصله کمی از یکدیگر قرار گرفتهاند و از بسیاری جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج شرقی، قدیمیتر از برج غربی است.
جانمایی قزوین روی نقشه
جانمایی برج‌های خرقان و موقعیت آن نسبت به قزوین
اطلاعات معماری
تمامی بنا به ضخامت ۶۰ سانتیمتر با آجرهای ساده به ابعاد ۱۹*۱۹*۵ سانتیمتر یا ۲۰*۲۰*۵ سانتیمتر ساخته شده، سپس روی آن پوششی تزئینی با آجر به ضخامت ۲۱ سانتیمتر اجرا شده است. قطر ستونهای مدورِ گوشههای بنا، به جز دو تای آنها که راه پله مارپیچ منتهی به بام را در برمیگیرند، همگی یکسان است. برای رسیدن به راهپلهها باید از در مستطیل شکل کوتاهی داخل اتاق مقبره گذشت. تعداد پله‌های هر راه پله ۲۲ عدد است. با توجه به ویژگیهای تاریخی بنای برج، می‌توان گفت که در میان گنبدهای دوپوستهای که پوسته دوم آنها مخروطی شکل نیست، این بنا نخستین گنبد دو پوسته قرن پنجم هجری به شمار میرود و از این نظر حایز اهمیت است.
نمایی از برج‌ها
نمایی از برج‌ها
نمای خارجی بنای برج، به تمامی از آجرهای تزئینی است. وجود همین نمای آجری است که منظره برج را به صورت یکی از زیباترین و چشمگیرترین آثار معماری قرن پنجم ایران درآورده است. این تزئینات، روی ساقه گنبد و ضلعهای هشتگانه صورت گرفته است. قابسازیهای تزئینی داخل طاقنماهای ضلعهای هشتگانه هر یک دارای طرح و نقش خاصی هستند که هیچیک با دیگری یکسان نیست. تنها در سه ضلع بنا، طرز چینش به صورت برجستهای انجام گرفته است. این شیوه کار، با نقشی که برای اجرا انتخاب گردیده است نیز انطباق دارد. ضلع سردرِ ورودی برج، دارای تزئین بیشتری است. در این محل، تزئینات خاصی که عبارت از کتیبههای دو خطی است، وجود دارد. مضمون دو خط کتیبه مزبور عبارت است از: «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه(۴۶۰) عمل محمدبن مکرالزنجانی القبه »
بنای برج غربی از نظر طرح و نقشه به بنای قدیمیتر بسیار شباهت دارد. نقشه آن نیز هشت‌ضلعی است و در گوشهها، ستونهای مدور کار گذاشته شده است. در این اثر، ارتفاع ستونها کمی بیشتر از اثر قبلی است و تا روی ساقه گنبد ادامه یافته است و چنین مینماید که به یک کلاهکِ گنبدی شکل ختم می‌شده‌اند. در این بنا، معمار به جای دو راهپله مارپیچی، یک راه پله ساخته است. بالای ستونی که راهپله مارپیچی درون آن ساخته شده است، پنجرهای مستطیل شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد قرار دارد تا نور لازم را در مسیر راهپله تأمین سازد.
در این برج، معمار ضمن رعایت ابعاد برج قبلی، حدود ۵۵ سانتیمتر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشیدهتری به بنا ببخشد. گنبد خارجی آن دارای رگههای برجسته آجری است. وضع درِ وودی برج، مؤید این است که در دورههای بعد، بنا دچار دست‌کاری شده و تغییراتی در آن راه یافته و از تزئینات آن کاسته شده است. از نظر تزئینی، بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی، اختلافهای قابل ملاحظهای را نشان میدهد که بیشتر مربوط به نماسازی ضلعها و سردرِ ورودی است.
برج‌های دو قلوی خرقان
برج‌های دو قلوی خرقان
بنای برج غربی از نظر طرح و نقشه به بنای قدیمیتر بسیار شباهت دارد. نقشه آن نیز هشت ضلعی است و در گوشهها، ستونهای مدور کار گذاشته شده است. در این اثر، ارتفاع ستونها کمی بیشتر از اثر قبلی است و تا روی ساقه گنبد ادامه یافته است و چنین مینماید که به یک کلاهکِ گنبدی شکل ختم می‌شده‌اند. در این بنا، معمار به جای دو راهپله مارپیچی، یک راهپله ساخته است. در بالای ستونی که راهپله مارپیچی درون آن ساخته شده است، پنجرههای مستطیل شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد قرار دارد تا نور لازم را در مسیر راهپله تأمین سازند.
در قسمت ساقه گنبد، از همان شیوه برج قدیمی الهام گرفته شده است؛ چنانکه قسمت بالای ساقه را دور تا دور هشت حاشیه پهن با نقشهای هندسی و پیچ در پیچِ بسیار زیبا فرا گرفته است و سپس در زیر آن، یک حاشیه باریک کتیبه قرار دارد. نماسازی تزئینی ضلعهای هشتگانه برج به این صورت انجام گرفته که متصل به ستونهای مدور از پایین تا بالا، یک حاشیه کم عرض آجرچینی شده و در واقع برای هر ضلع، یک چارچوب به وجود آمده است. سپس مماس به آن، ستونچههای تزئینی باریک آجری تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا رفتهاند که روی خود طرح قوس‌مانند نیزهداری را مانند برج اول حمل می‌کنند.
نمایی از آجر کاری زیبا و منحصر به فرد برج‌های دوقلوی خرقان
نمایی از آجر کاری زیبا و منحصر به فرد برج‌های دوقلوی خرقان
حاشیه این قوسهای تزئینی در همه ضلعها جز دو ضلع، مانند برج اول ساده است. در ضلعهای دوم و هشتم، این حاشیه با آجرکاری برجسته ظریفی تزئین شده است. ضلعهای هشتگانه در جهت طول به دو بخش و به نحو جالبی تقسیم شده‌اند؛ چنانکه در وسط، یک رگه آجری برجسته سراسری به وجود آمده و زیر آن، سه طرح طاقنمای تزئینی شکنجی برجسته اجرا شده است که هر یک داخل چارچوب مستطیل شکلی قرار گرفتهاند. داخل این طرحهای سهگانه، تزئینات جالبی که با قسمت زیر و بالا فرق دارند، ایجاد شده است. در بالای این حاشیه، قسمتی قرار دارد که بین بخش قوسی شکل طاقنما و رگه افقی آجری برجسته محصور است. این قسمتهای هشتگانه، هر یک با طرحهای متنوع خود جلوه خاصی به بنا بخشیدهاند. تناسبی که بین دو بخش پایین و بالای هر ضلع از نظر طولی در نظر گرفته شده است، حکایت از آشنایی کامل هنرمند سازنده به اصول مربوط به انتخاب ابعاد مناسب دارد.
نمایی از برج های دوقلوی خرقان در حال مرمت
نمایی از برج های دوقلوی خرقان در حال مرمت
درباره نحوه آجرکاری باید گفت که در این بنا، شیوهای تازه به کار گرفته شده است که در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه هم به کار گرفته شده و به اوج کمال رسیده است؛ این شیوه عبارت است از: به کار بردن تکههای کوچک آجرهای چهارگوش که منجر به ایجاد فضاهای خوشنقشی در متن آجرکاریها میشود. ضلعی که وسط بنا قرار دارد، از نظر تزئینات با سایر ضلعها و همچنین ضلع مربوط به درِ ورودی برج اول، اختلاف دارد. در اینجا هنرمند برای بلندتر نشان دادن قسمت سردر، از عرض چارچوب کاسته و بین ستونهای مدور و رگه آجر برجسته چارچوب، فاصلهای ایجاد کرده و آن را به نحو هنرمندانهای زینت کرده است. مضمون کتیبه سردر عبارت است از: «عمل ابوالمعالی بن مکرالزنجانی به تاریخ سنه و ثمانین و ابعمائه.
نمایی از کتیه‌های آجری در حال بازسازی و مرمت
نمایی از کتیه‌های آجری در حال بازسازی و مرمت
کتیبه برج های خرقات قزوین
کتیبه برج های خرقات قزوین
اطلاعات تاریخی بنا
در برج‌های خرقان مقبرههایی نیز وجود دارد که ضریح آنها منبت کاریهای زیبایی را به نمایش گذاشتهاند. این مقبره‌ها متعلق به دو نفر به نامهای «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصر ایلتای تیتکین» است که در سدههای بعدی به صورت آرامگاه درآمدهاند و مورد احترام مردم قرار گرفتهاند. این دو برج را می‌توان با برج شبلی دماوند و آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا مقایسه کرد و شاید بتوان هنر آجرکاری آن را الهام یافته از معماری دوره سامانی و آل بویه دانست. در طول قرنهای چهارم و پنجم، بیشتر برج‌های شمال ایران با نقشه دایره ساخته میشدند. انتخاب نقشه هشت ضلعی در ساخت برج در قزوین که فاصله زیادی با سرزمینهای شمال ایران ندارد، نشانه مهارت و ذوق سرشار هنرمندان است؛ چرا که امکان ابداع و ارائه تزئینات متنوع و بدیع در برج‌های هشت ضلعی بسیار آسانتر است.
مقبره امیراسماعیل سامانی
مقبره امیراسماعیل سامانی
در بنای مزبور، حدود سی نقش مختلف به کار برده شده است. این امر، حکایت از وجود یک سنت کهن مربوط به طرح نگاره‌های مختلف دارد که ابتدا در دوره ساسانی روی گچ انجام می‌شده و سپس در کارهای آجری به کار رفته است. ترکیب و تنظیم طرحهای مختلف در این دو بنا، همانند هنری که در طرح‌ریزی متناسب هیأت کلی بنا به کار رفته است، قابل ستایش است . این اثر در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است